انرژی و مدیریت در ساخت‌ و ساز

ابوالفضل رستگار: بهینه‌سازی مصرف انرژی و نقش آن در کاهش آلودگی‌های زیست محیطی.

امروزه اهمیت و نقش انرژی در زندگی و توسعه و پیشرفت جوامع، آشکار‌تر از همیشه است و در عین حال منابع و انواع انرژی‌های مورد استفادۀ بشر در معرض دگرگونی‌های بسیار جدی است.

مشکلات منابع انرژی فسیلی، از یک سو آلودگی‌های زیست‌محیطی و از سوی دیگر پایان‌پذیری آن عنوان می‌شود. با عنایت به این موضوع که ارتقا و حتی بقای تمدن بشری در گرو در دسترس بودن انرژی است 2 محور مستقل در برخورد با معضل انرژی اهمیت پیدا می‌کند. اول اینکه استفاده بخردانه از منابع موجود انرژی و سپس جست‌وجوی منابع نوین انرژی جهت جایگزینی با منابع سنتی.

مقررات ملی ساختمان مجموعه‌ای از ضوابط فنی، اجرایی و حقوقی لازم‌الرعایه در طراحی، نظارت و اجرای عملیات ساختمانی اعم از تخریب، نوسازی، توسعه بنا، تعمیر و مرمت اساسی، تغییر کاربری و بهره‌برداری از ساختمان است که به منظور تأمین ایمنی، بهره‌دهی مناسب، آسایش، بهداشت و صرفه اقتصادی فرد و جامعه وضع شده است.

این مقررات مجموعاً از 20 مبحث تشکیل شده که مبحث نوزدهم آن به عایق‌کاری حرارتی ساختمان‌ها اختصاص یافته است. از دستاوردهای اجرای ضوابط مبحث 19 می‌توان به کاهش میزان اتلاف انرژی در بخش گرمایش و سرمایش ساختمان، ارتقای تکنولوژی، کیفیت ساخت و افزایش سطح آسایش ساکنان ساختمان اشاره کرد.

آنچه مشخص است حدود 70 درصد مصارف خانگی انرژی می‌تواند با مقولۀ مبحث 19 در ارتباط باشد. مواردی چون گرمایش و سرمایش فضای آزاد، گرم کردن آب و روشنایی منازل از جمله مواردی است که در رعایت این مبحث نقش دارند. استفاده از عایق‌کاری حرارتی در ساختمان، عایق‌بندی تأسیسات موتورخانه و بهره‌بردن از لامپ‌های کم‌ مصرف می‌تواند تأثیر مستقیم در این میزان مصرف انرژی داشته باشد.

به‌رغم اهمیت بسیار و با وجود مصوبات لازم و ابلاغ رسمی اجرای آن در سال 82، اجرای این مقررات در کشورمان و خصوصاً شهر تهران با توفیق همراه نبوده است.

برای این عدم توفیق دلایل زیادی از جمله هزینه اقتصادی اجرای عایق‌کاری برای بخش خصوصی، کمبود مصالح مناسب و استاندارد، ساخت و ساز سنتی به همراه فقدان ارتقای تکنولوژی ساخت وجود دارد. اگر به موارد مذکور عدم وجود فرهنگ صحیح مصرف از سوی شهروندان نیز اضافه شود، نیاز مبرم به فرهنگ‌سازی همه‌جانبه هم برای بخش خصوصی و هم برای مجموعه‌های دولتی جهت ایجاد وحدت رویه و پرهیز از ایجاد تداخل در وظایف سازمان‌های مسئول احساس می‌شود.

یکی از موضوعات همیشه مطرح در اجرای مرحله به مرحلۀ ضوابط این مبحث، اجرای آن با رعایت اولویت‌بندی مناطق 22 گانۀ شهر تهران است. البته این پیشنهاد نیز بدون ایراد نخواهد بود و اولین و مهم‌ترین نقصان آن اجرای تبعیض‌آمیز قوانین و مقررات برای یک جامعۀ واحد است.

با این وجود ارزیابی‌ها و بازدیدهای کارشناسی حاکی است، شرایط اجرای ضوابط مبحث 19 مقررات ملی ساختمان و نظارت بر آن در تمامی مناطق 22‌گانه یکسان نیست. در این ارزیابی، (در اولویت بندی منطقه‌ای) مناطق بر اساس مشخصات زیر مورد ارزیابی قرار گرفته‌اند:

1 - مساحت منطقه
2 - اقتصاد صنعت ساختمان و ساکنان
3 - وضعیت آب و هوایی
4 - توان فنی کارشناسان حوزه معاونت شهرسازی
5 - همکاری پرسنل در شهرداری منطقه
6 - آمار پروانه‌های صادره در هر سال

نتایج به دست آمده حاکی است، مناطق شمالی شهر تهران (مناطق 1 الی 5 و 22) دارای بالاترین اولویت و آمادگی برای اجرای طرح هستند. این 6 منطقه به تنهایی حدود 53 درصد از حجم ساخت‌ و ساز شهر تهران را به خود اختصاص داده‌اند.

طبیعی است که هر چه سطح پوششی یک منطقه وسیع‌تر باشد ساخت و ساز گسترده‌تر و وسیع‌تر خواهد بود و سرمایه‌گذاری در آن منطقه می‌تواند مفیدتر باشد، البته سطح منطقه می‌تواند در نحوه پراکندگی ساختمان‌ها و ارتفاع یا تعداد طبقات ساختمان‌ها نیز تأثیرگذار باشد که از لحاظ قوانین اهمیت بسزایی دارد.

مساحت مناطق 1، 2، 4، 5، 21، 22 که از مناطق شمالی تهران محسوب می‌شوند، نسبت به سایر مناطق بیشتر بوده و طبیعی است که پراکندگی ساختمان‌ها در این مناطق زیادتر ‌باشد. این عامل به همراه ارتفاع نسبتاً زیاد ساختمان‌ها در مناطق مذکور باعث تماس بیشتر جریان هوای سرد با جدارهای خارجی ساختمان می‌شود. بنابراین نیاز به عایق‌های حرارتی به شدت احساس خواهد شد.

البته نباید فراموش کرد که منظور از اقتصاد، توان مالی ساکنان مناطق است که به‌طور تقریبی و تجربی سنجیده شده‌اند، ضمناً می‌دانیم که اجرای ضوابط رابطۀ مستقیم با توان مالی ساکنین هر منطقه دارد. توان مالی ساکنین مناطق1، 2، 3، 5، 22 به نسبت سایر مناطق از سطح بهتری برخوردار است. این مسئله با توجه به حجم، کیفیت و تراکم ساخت و ساز مشخص می‌شود.

وضعیت آب و هوایی شهر تهران نیز به‌طور تقریبی و تجربی سنجیده شده است و چون یکی از اهداف اصلی مبحث 19 بهینه‌سازی مصرف انرژی است، طبیعتاً هر چه برودت هوا بیشتر باشد نیاز به عایق حرارتی بیشتر احساس می‌شود. مناطق 1، 2، 3، 4، 5، 22 از لحاظ آب و هوایی به‌دلیل قرارگیری در حاشیه شمالی و همجواری با کوهستان‌های شهر طبیعتاً هوای سردی خواهند داشت و لازم است تا از توجه ویژه‌ای برخوردار باشند.

نکته مهم در اجرای طرح اولویت‌بندی ضوابط و ارزیابی آن است. با استناد به ممیزی انرژی که از 20 نمونه ساختمان در 20 منطقه تهران و با مشخصه‌های متفاوت زیر نظر دفتر بهینه‌سازی انرژی وزارت نیرو به انجام رسید، میانگین صرفه‌جویی انرژی تقریباً معادل 54 درصد کل انرژی مصرفی یک ساختمان است، که از این مقدار عایق حرارتی دیوار با 61/16 درصد و 2 جداره نمودن پنجره‌ها با 34/15 درصد بیشترین سهم در صرفه جویی انرژی ساختمان را دارند و سهم کنترل ترموستاتیک مرکزی دما 75/12 درصد، عایق حرارتی سقف 88/1 درصد، کف 52/1 درصد، عایق حرارتی لوله‌های آب گرم 13/1 درصد است.

با توجه به سهم هر عایق در نسبت هزینه به فایده، دسترسی مصالح، کنترل اسناد فنی، سهولت اجرا و نظارت می‌توان اولویت‌بندی ذیل را برای ضوابط اجرایی مبحث 19 در نظر گرفت:
اولویت اول: